مومىش ۇلىنىڭ ءبىز ەسكەرمەگەن قىرلارى

None
None
استانا. قازاقپارات - ۇلى وتان سوعىسىنىڭ شىندىعى تۋرالى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىراز جازىلدى.

سوندا دا بولسا، ۋاقىت كەرۋەنى جىلجىعان سايىن نەمىس- فاشيستەرىنىڭ باسقىنشىلىق سوعىسىنىڭ قۇپياسىن اشىپ، جاڭا ءداۋىر تانىمىنان ساراپتاۋ زامان تالابى بولىپ وتىر.

قازىرگى كەزدە رەسەي ەلىنىڭ كەيبىر باسپا ءسوز بەتتەرىندە، تۇسىرىلگەن كينولارىندا سوعىستاعى قازاقستان مەن ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ۇلەسىن جوققا شىعارىپ، نەمىس-فاشيستەرىن جەڭگەن جەڭىستى تەك ورىس حالقىنىڭ جەكە جەڭىسى دەپ كورسەتىپ ءجۇر.

وسىلاي ىستەۋ ارقىلى ولار تاريح پەن سوعىس شىندىعىن بۇرمالاۋدا. 1941 -جىلعى سوعىسقا گيتلەر تەحنيكاسى دامىعان گەرمانيامەن قوسا، بۇكىل ەۋروپا جۇرتىنىڭ ادام كۇشى مەن سوعىس تەحنيكاسىن سالدى.

ماشينالى سوعىس كەزەڭىندەگى دامىعان قارۋ- جاراقپەن قارۋلانعان نەمىس اسكەرلەرىمەن سوعىس جۇرگىزۋ كەڭەس وداعى ءۇشىن وتە اۋىر سوقتى. سوعىستىڭ العاشقى قارقىنىندا نەمىستەر كۇنىنە 40-50 شاقىرىممەن العا جىلجىدى. سۇراپىل سوعىستىڭ ماشينالى ءداۋىرىنىڭ بۇل كەزەڭىنە كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ كومانديرلەرى مەن سوعىس تەحنيكاسى ساي بولماي شىقتى.

سوندىقتان باتىستاعى فاشيستەرمەن سوعىسقان قىزىل ارميا تۇگەلگە جۋىق كۇيرەدى. وسىنداي سىن ساعاتىندا سوعىستاعى اسكەردى قايتا جاساقتاۋ ءۇشىن وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ حالقىنان اسكەر جاساقتادى. سوعىسقا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنان 18-49 جاس ارالىعىنداعى 1 ميلليون 196 مىڭ 164 ادام، 50-55 جاس ارالىعىنداعى 700 مىڭ ەر- ازاماتتار مايدانداعى قارا جۇمىسقا اتتاندى. اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى مەن زاۋىت، فابريكالاردا ايەلدەر، قىز- كەلىنشەكتەر مەن بۇعاناسى قاتپاعان جاس بالالار جۇمىس ىستەدى.

مايداندا فاشيستەرگە اتىلعان ءاربىر ون وقتىڭ جەتەۋى، كەيبىر تاريحي دەرەكتەردە توعىزى شىمكەنت قالاسىنداعى قورعاسىن زاۋىتىندا جاسالعان. ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستا كەڭەس اسكەرلەرى مەن كومانديرلەرى وزدەرىنىڭ بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرىپ، تاجىريبە جيناقتاپ ماشينالى سوعىستىڭ قىر- سىرىن مەڭگەردى.

وسى تاجىريبە گيتلەرلىك گەرمانيانى كۇيرەتۋدىڭ العاشقى مۇرىندىعى بولدى. سەبەبى، ءبىز قازاق حالقى گيتلەرلىك گەرمانياعا قارسى ەرلىكپەن سوعىسىپ، ورىس، ۋكراين حالقىنان كەيىن قۇربان بولعاندار مەن باتىر اتاعىن العاندار جاعىنان سول تۇستاعى وداقتاس رەسپۋبليكالار اراسىندا ءۇشىنشى ورىندى يەلەنەمىز. بىرىنشىدەن، سوعىس ورىس پەن ۋكراين جەرىندە بولدى، ەكىنشىدەن، حالىق سانى جاعىنان ءبىز ورىس حالقىنان قىرىق التى ەسە، ۋكراينداردان وتىز ەسە از بولا تۇرا، نەمىس باسقىنشىلارىنان الەمدى ازات ەتۋدە ەرەن ەرلىگىمەن ەرەكشەلىنەدى. سوندىقتان كۇللى ادامزاتتىڭ ازاتتىعى، بەيبىت ءومىرى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن قازاق حالقىنىڭ ەرلىگى ءۇشىن الەم حالقى دا قارىزدار ەكەندىگىن ۇمىتپاعان ءجون.

ەرلىكتىڭ الەمدە جوق ۇلگىسىن كورسەتىپ، نەمىس- فاشيستەرىنىڭ العاشقى قارقىنىن قايتارۋ ماسكەۋ قالاسىنىڭ تۇبىندەگى سوعىس، سول ەرلىكتىڭ تىرەگى بولعان پانفيلوۆ ديۆيزياسى فاشيستەردىڭ كۋباس سس جانە ونىمەن قوسا، ءتورت ديۆيزيامەن قاتار سوعىس جۇرگىزدى. بۇل تۋرالى ب. مومىش ۇلىنىڭ شاكىرتى، گەنەرال- پولكوۆنيك يۆان ماكاروۆيچ گلۋشكو: «نەگە ەكەنىن قايدام، مومىش ۇلى مەن ونىڭ جاۋىنگەر سەرىكتەرىنە سوعىستىڭ العاشقى سىن ساعاتىنان باستاپ، اقىرعى شەشۋشى ساتىنە دەيىنگى ءون بويىندا رەيحتىڭ «قۋ باس» ديۆيزياسى ەسەسشىلەردىڭ جاساقتالعان ەڭ تاڭداۋلى اسكەرى قارسى تۇرعانى جونىندە تىم از ايتىلادى. ولار وپ- وڭاي- اق جايپاپ سالاتىن وسال جاۋ ەمەس ەدى»، - دەپ ەسكە الادى. سونداعى پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ 75-80 پايىزى قازاق- قىرعىز جىگىتتەرى بولعانىن كوپ حالىق بىلە بەرمەيدى.

وسى قازاق- قىرعىز جىگىتتەرى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ويىندارى مەن سالت- داستۇرلەرى ارقىلى تاربيەلەنگەن داپ- دايىن اقىلى، سەزىمى، فيزيكالىق تۇرعىدان ۇيرەتىلگەن اسكەر بولاتىن. ب. مومىش ۇلىنىڭ 1943 -جىلى 18 - ناۋرىزدا قازاق ك س ر-ى حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ پرەدسەداتەلى ن. وڭداسىنوۆقا «قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى» اتتى حاتىندا: «مەن ءوزىمنىڭ ۇرىستاعى تاجىريبەمنەن سولداتتاردىڭ بويىندا جاۋىنگەرلىك قاسيەتتى تاربيەلەۋدە حالىقتىڭ باسىنان وتكەن جاۋىنگەرلىك جولدارى مەن ۇلتتىق داستۇرلەردىڭ ماڭىزى اسا زور ەكەنىنە كوزىم جەتتى»، - دەپ جازادى.

وسىعان قاراپ، ءبىز پانفيلوۆ ديۆيزياسى قازىرگى رەسەيدىڭ «الفا» ەلىمىزدىڭ «ارىستان» ارناۋلى جاساقتارىنىڭ باستاماسى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

الماتىدا ورتا ازيا اسكەري وكرۋگىنىڭ 1941 -جىلعى 12 -شىلدەدەگى بۇيرىعى بويىنشا قازاقستان جانە قىرعىزستان ازاماتتارىنان 316- اتقىشتار ديۆيزياسىن قۇرۋ ۇيعارىلعان. 13-17 -شىلدەگە دەيىن ديۆيزيادا گەنەرال پانفيلوۆ، مايور ستاريكوۆ جانە ب. مومىش ۇلى ۇشەۋى عانا بولعان. ديۆيزيا جاساقتالىپ، ءبىر ايعا تولار- تولماس اسكەري دايىندىقتان كەيىن 17 -تامىزدا مايدانعا اتتاندى. ءبىر جارىم ايداي لەنينگراد باعىتىندا رەزەرۆتە بولىپ، قازان ايىنىڭ باس كەزىندە ورتالىق مايدان قاراماعىنا وتەدى. ول كەزدە ورتالىق مايداندى مارشال روكوسسوۆسكيي باسقارعان. 316- اتقىشتار ديۆيزياسىنا ماسكەۋ باعىتىنداعى ۆولوكالامسك تاس جولى بويىنىڭ ەلۋ شاقىرىمدىق بەكىنىس اۋدانىن قورعاۋ جۇكتەلەدى.

ول كەزدەگى اسكەري جارعى بويىنشا باتالون ەكى شاقىرىمدىق جەرگە عانا قورعانىس شەبىن قۇرۋعا مۇمكىندىگى بار دەپ سانالاتىن، ال، ب. مومىش ۇلىنىڭ باتالونى التى- سەگىز شاقىرىم جەرگە قورعانىس بەكىنىسىن قۇرعان. وسىلايشا پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ باتالونى پولككە، پولكتارى ديۆيزياعا قارسى سوعىسقان. پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ ءتورت پولكى باقايشىعىنا دەيىن قارۋلانعان نەمىس- فاشيستەرىنىڭ بەس ديۆيزياسىمەن اۋىر سوعىس جۇرگىزدى. بۇل تۋرالى «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» شىعارماسىندا ب. مومىش ۇلى: «تاياقپەن تانككە قارسى سوعىستىق»، - دەپ جازعان.

اسىرەسە، مايداننان توز- توز بولىپ ۇرەيلەنە شەگىنگەن ساربازداردىڭ نەمىستەر تۋرالى ايتقان اڭگىمەلەرى بەكىنىس قۇرىپ جاتقان اسكەرلەردىڭ ۇنجىرعاسىن ءتۇسىرىپ جىبەرگەن. وسىنداي قىسىلتاياڭ شاقتا اسكەردىڭ مورالدىق رۋحىن كوتەرۋ ماقساتىندا ب. مومىش ۇلى سرەدا سەلوسىنا تۇنگى شابۋىل ۇيىمداستىرىپ، نەمىس- فاشيستەرىنە سوققى بەرەدى.

جاۋ ءبىراز شىعىنعا ۇشىرايدى. بۇل تۋرالى: «...مەن ءوز باتالونىم تۋرالى ءسوز ەتكەندە ەشقاشان سرەدا جورىعى تۋرالى ايتۋدى ەستەن شىعارمايمىن. تۇنگى شابۋىلدىڭ بۇل ۋچاسكەدەگى كەيىنگى وقيعالاردىڭ بارىسىنا ىقپالى، اسەرى بولماسا دا، ءبىز كوپ جاعدايدا وعان قارىزدارمىز. مەنىڭشە، ەڭ باستىسى، ول سولداتتارىمىزدىڭ پسيحولوگياسى مەن جان جۇرەگىنە ۇمىتىلماس اسەر قالدىردى»، - دەپ جازادى.

نەمىستەردىڭ دە ەت پەن سۇيەكتەن جارالعانىن، ولاردى اتسا ولەتىنىن، تۇتقىنداۋعا بولاتىنىن دالەلدەپ، جەڭىسكە دەگەن سەنىمى ويانعان باتالون 19 - قازاننان 28 - قازانعا دەيىن اۋىر ۇرىستار جۇرگىزەدى. وسى اسكەري كۇشى تەڭ ەمەس اۋىر شايقاستا

ب. مومىش ۇلى باسقارعان باتالون پانفيلوۆتىڭ ەرەكشە رەزەرۆى بولعان. سوندىقتان شايقاستىڭ ەڭ قيىن جەرلەرىنە ب. مومىش ۇلى باسقارعان باتالوندى جۇمساعان. سوعىستا باۋىرجان كوپ تاجىريبە جيناقتاي ءجۇرىپ، گەنەرال پانفيلوۆ ەكەۋى قىزىل ارميا جارعىسىنا شەگىنۋ، قورشاۋدان شىعۋ، پاتشا زامانىنان كەيىن ۇمىتىلعان ۆينتوۆكانى توپتاي اتۋ (جاپپاي ءبىر مەزگىلدە اتۋ) سياقتى ءبىراز وزگەرىستەر ەنگىزگەن.

بۇل سول كەزدەگى سوعىس تاكتيكاسىنا ەنگەن زور جەتىستىكتەر بولدى. پانفيلوۆ ديۆيزياسىنداعى سولداتتارىمىزدىڭ ەرلىگىن ايتا وتىرىپ، ورتا عاسىر عۇلاماسى ج. بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» شىعارماسىنداعى «توپ ءيتتى جولبارىس باستاسا، توپ يت جولبارىسقا اينالادى. توپ جولبارىستى ءيت باسقارسا، جولبارىس يتكە اينالادى» دەگەن ناقىلىن دا ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

وسى اۋىر شايقاستا ۆ. پانفيلوۆ پەن ب. مومىش ۇلىنىڭ جەكە باسىنىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن، قولباسشىلىعىن دا ەسكەرۋىمىز كەرەك. ۆ. پانفيلوۆ پەن ب. مومىش ۇلىنىڭ ەرلىگى مەن تاپقىرلىعىنىڭ ارقاسىندا نەمىس فاشيستەرى 27 قازاندا ۆولوكالامسك قالاسىن العانىمەن، ماسكەۋدى جاۋلاۋعا جىبەرگەن اسكەري كۇشتىڭ تەڭ جارىمىنان ايىرىلدى.

ماسكەۋ تۇبىندە نەمىس- فاشيستەرى 1941 -جىلدىڭ 16 -قاراشاسىنا دەيىن قورعانىسقا كوشۋگە ءماجبۇر بولىپ، وزدەرىنىڭ اسكەري كۇشتەرىن قايتا جاساقتايدى. بۇل تۋرالى ب. مومىش ۇلى: «نەمىستەر 1941 -جىلدىڭ 16 -قاراشاسىنا دەيىن قورعانىستا تۇردى. ولاردى وسى جيىرما كۇندىك قورعانىسقا امالسىز ءماجبۇر ەتۋ - سول 1941 -جىلدىڭ سۇراپىل كۇندەرىندە ءبىز ءۇشىن ءمانى ۇلكەن تابىس ەدى. بۇل سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىگىنەن قىسپاققا الىنعان موسكۆامىز ءۇشىن دە ۇلكەن ۇتىس بولاتىن.

سول شاقتا جيىرما كۇن ەمەس، جيىرما ساعات، ءتىپتى ەكى ساعاتتىڭ وزىندە كوپ ماسەلە شەشىلەتىن، ياعني جيىرما كۇن ىشىندە كوماندوۆانيەگە تۇتاس ءبىر ارميانى جەتكىزىپ ۇلگەرۋگە مۇمكىندىك تۋار ەدى. قىسقاسى، وسى جيىرما تاۋلىك ءبىزدىڭ كوماندوۆانيە ءۇشىن، قايتالاپ ايتايىن، وتە ماڭىزدى بولدى» ، - دەپ جازدى.

نەمىس- فاشيستەرىنىڭ قايتا جاساقتالعان ارمياسى ماسكەۋ قالاسىنا 16 -قاراشادا قايتا شابۋىلعا شىققان. بۇل كۇندەرى قيان- كەسكى سوعىستىڭ بولعانى بەلگىلى. 18 -قاراشادا گەنەرال- مايور ۆ. پانفيلوۆتىڭ ءوزى شايقاستا قازا تابادى. ديۆيزيانى باسقارۋ پولكوۆنيك شەلۋدكوعا جۇكتەلەدى.

بەسىنشى عاسىردا بابامىز بىلگە قاعان تۇركى حالقىنىڭ ازاتتىعى، ەلدىگى ءۇشىن 47 رەت داڭقتى جورىققا شىعىپ، جاۋلارىن جەڭسە، جيىرماسىنشى عاسىردا پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ ايرىقشا رەزەرۆتەگى باتالونىن باسقارعان باۋىرجان مومىش ۇلى 27 رەت ۇرىسقا كىرىپ، 5 رەت قورشاۋدان شىعىپ، ەرلىكتىڭ ناعىز ونەگەسىن قايتالادى. ب. مومىش ۇلى «ەر ساسقان، ەتەگىن باسقان» 1941 -جىلدىڭ 26 -قاراشاسىندا مارشال روكوسسوۆسكيدىڭ بۇيرىعىمەن پولك كومانديرى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل تۋرالى ب. مومىش ۇلى: «ال، جولداس مومىش ۇلى، ءسىزدى قىزىل ارميادا پولككە باسشىلىق ەتەتىن جالعىز دارا اعا لەيتەنانت دەپ ايتا المايمىن، ال مەنىڭ ارميامدا ءسىز جەكە داراسىز، قۇتتىقتايمىن. ءسىز جونىندە ماعان ايتقان ەدى. تابىس تىلەيمىن»، - دەپ، ءوزىنىڭ قانمەن جازىلعان كىتابىندا بايان ەتەدى.

باۋىرجان پولك كومانديرى بولعاننان كەيىن ءوزىنىڭ باتالونىن كىمگە تاپسىرۋ كەرەكتىگى تۋرالى قاتتى ويلانادى. ءبىرىنشى تاڭداۋى اعا لەيتەنانت ح. راحيموۆقا تۇسەدى. ءبىراق ح. راحيموۆ وتە جاقسى ادام بولعانىمەن، ونىڭ بويىندا شەشىمتالدىق پەن كەسىپ تۇسەر قاسيەت جەتىسپەيتىنىن اڭداپ، پولك باسشىلىعىن وعان تاپسىرماعان. نەگىزىنەن اسكەري جارعى بويىنشا باتالونعا باسشى مايور، نە پودپولكوۆنيك شەنىندەگى ادام بولۋ كەرەك ەكەن. ءبىراق باۋىرجان تاڭداۋى قاراماعىنداعى كاپيتان، مايور شەنىندەگى وفيتسەرلەرگە تۇسپەي، ۆزۆود كومانديرى، پارتيا قاتارىندا جوق كىشى لەيتەنانت مۇحامەدقۇل يسلامقۇلوۆقا تۇسەدى. قانشاما قارسىلىقتارعا قاراماي م. يسلامقۇلوۆتى باتالون كومانديرى ەتىپ تاعايىنداعان. ونىڭ ۇستىنە

م. يسلامقۇلوۆتىڭ اكەسى - 25 جىل بولىس بولعان ادام. سوندىقتان مۇحامەدقۇلدىڭ ءوزى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنان قۋىلعانداي ەدى. مىنە، وسىنداي قىسىلتاياڭ، جارتى الەمدى بيلەگەن، ايبارلى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قىسپاعىندا، ورىس ءشوۆينيزمىن ءپىر تۇتقان اسكەري شەندىلەردىڭ الدىندا قايمىقپاي مۇحامەدقۇلدى باتالون كومانديرى ەتىپ تاعايىنداۋ، تەڭدەسسىز ەرلىك بولاتىن. باۋىرجان مومىش ۇلى گەنەرال پانفيلوۆتىڭ سەنىمىن قالاي اقتاسا، مۇحامەدقۇل يسلامقۇلوۆ تا باۋىرجان سەنىمىن سولاي اقتاي الدى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

1941 -جىلدىڭ 26 -قاراشاسىنان 31 -قاراشاسىنا دەيىن ب. مومىش ۇلى ءوز پولكىن 13 شايقاسقا باستاپ كىرگەن. ءاربىر سۇيەم جەر ءۇشىن اۋىر ۇرىستار ءجۇرىپ جاتادى. كريۋكوۆا ستانتسياسىنان ماسكەۋگە دەيىن توتەسىنەن بارى- جوعى 30 شاقىرىم جەر قالعان بولاتىن. وسى كەزدە ورتالىق مايدان اسكەرىنىڭ باسشىلارى ماسكەۋ كوشەلەرىندە سوعىس جۇرگىزۋ جوسپارىن جاساپ، مايدانداعى اسكەردىڭ كومانديرلەرىنە تاپسىرعان بولاتىن.

وسىنداي قىسىلتاياڭدا ب. مومىش ۇلى كريۋكوۆا ستانتسياسىنان كەيىنگى جەردىڭ كارتاسىن قانجارىمەن كەسىپ ويىپ الىپ، ورتەپ جىبەرەدى دە، كريۋكوۆادان ءبىر ادىم شەگىنبەۋگە بۇيرىق بەرگەن. كريۋكوۆا تۇبىندە قورعانىسقا كوشكەن پولكتىڭ سانى جاعىنان باتالوننان اسپايتىن. مىنە، وسىنداي از كۇشپەن تىلى ماسكەۋ قالاسىنان ار جاعىنا اداسىپ ءوتىپ كەتكەن پولكتى ب. مومىش ۇلى باسقارىپ، كريۋكوۆا كوشەلەرىندە - ءبىرىنشى كۇنى التى ساعاتقا سوزىلعان سوعىس جۇرگىزسە، ەكىنشى كۇنى ون ەكى ساعاتقا، ءۇشىنشى كۇنى ون سەگىز ساعاتقا سوزىلعان اۋىر شايقاستار جۇرگىزگەن.

وسى ءۇش كۇنگى سۇراپىل سوعىستى پولك ازىق- تۇلىكسىز، وقسىز، ءدارى- دارمەكسىز جۇرگىزدى. رۋزادان كريۋكوۆا ستانتسياسىنا دەيىن ءبىر جارىم اي اسكەري ءادىس- ايلاسىن وزگەرتە وتىرىپ دۇشپاندى ابدەن قانسىراتقان پانفيلوۆ ديۆيزياسىن نەمىستەر «تاعى ديۆيزيا» دەپ اتاپ، اشۋ- ىزامەن: «قارعىس اتقىر 8- ديۆيزيا ما؟ «، - دەپ، ۇرەيلەنە ەسكە الادى ەكەن.

كريۋكوۆا ستانتسياسىندا ب. مومىش ۇلىنىڭ بەل ومىرتقاسىنا وق ءتيىپ، گوسپيتالعا جاتۋدان باس تارتقان باتىر، ەكى ەلى ەتىن كەستىرىپ وقتى الدىرىپ تاستايدى. وقتى الدىرعاننان كەيىن ەكى اياعى ىستەمەي، سال بولىپ قالعان ب. مومىش ۇلى مايدان دالاسىن تاستاماي اسكەرىن باسقارا بەرەدى. وسىنداي اۋىر جاعدايدا باتالون كومانديرى جۋكوۆ شەگىنۋگە رۇقسات سۇراپ جالعىز قالعانىن ايتادى. ب. مومىش ۇلى جۋكوۆقا قاتارداعى سولدات بولىپ ءبىرىنشى باتالوننىڭ كومانديرى يسلامقۇلوۆتىڭ قاراماعىنا بارۋىن بۇيىرادى. 15 مينۋتتان كەيىن ۆەحوۆ حابارلاسىپ، جەتى ادامى قالعانىن باياندايدى. ب. مومىش ۇلى ۆەحوۆقا دا ءبولىم كومانديرى بولىپ جەتى ادامىمەن يسلامقۇلوۆتىڭ قاراماعىنا بارىپ سوعىس دەيدى. وسى ارالىقتا م. يسلامقۇلوۆ تەلەفون شالىپ: «جاعداي وتە اۋىر. قىرىق ادام قالدى. نە ىستەيمىز؟»، - دەيدى.

ب. مومىش ۇلى: «سەنىڭ قاراماعىڭا جۋكوۆتى بەرەمىن، ونىڭ قولىنا ۆينتوۆكا ۇستات، سولدات رەتىندە سوعىسقا كىرسىن، ۆەحوۆ جەتى جاۋىنگەرىمەن بارادى، ونى ءبولىم كومانديرى ەتىپ تاعايىندا دا، اقىرىنا دەيىن ايقاسىڭدار. بارىنەن ايرىلساڭ - ءوزىڭ دە قولىڭا ۆينتوۆكا الىپ، سولدات رەتىندە شايقاس»، - دەپ بۇيىرادى. ۆەحوۆ تا، جۋكوۆ تا كاپيتان شەنىندەگى وفيتسەرلەر بولاتىن. وسى جوعارعى شەندى وفيتسەرلەر كەڭەس قۇرىپ م. يسلامقۇلوۆتى قىسپاققا الىپتى. «ب. مومىش ۇلى بىزگە سەنە بەرمەيدى، سەن وعان تەلەفونمەن، ءسىرا، مىنا ادامدارمەن قورعانىپ بولماس دەپ ايت»، - دەيدى. م. يسلامقۇلوۆ ادام كۇشىنىڭ ازدىعىن ايتىپ، شەگىنگىسى كەلەتىنىن تەلەفونمەن باياندايدى. سوندا ب. مومىش ۇلى مۇحامەدقۇل يسلامقۇلوۆقا: «جانىڭدى جاۋ ما، الدە جانىڭداعى ازازىلدەر مە قويماي جاتقان؟»، - دەيدى.

- «ەي، مۇحامەدقۇل! «ەردى نامىس، قوياندى قامىس ولتىرەدى» دەگەن حالقىمىزدىڭ ماقالى ەسىڭدە مە. بۇل «ارىم - جانىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ءسوز. مەنىڭ بۇيرىعىم وسى»، - دەگەن ەكەن.

حالقىمىزدىڭ قاسيەتتى دە، قۇدىرەتتى، رۋحتى سوزىمەن بەرىلگەن بۇيرىقتى تۇسىنە بىلگەن مۇحامەدقۇل يسلامقۇلوۆ شابۋىلعا شىعىپ، نەمىستەردىڭ تاس- تالقانىن شىعارىپ، مىقتى سوققى بەرىپ، جاعدايدى قالپىنا كەلتىرەدى. يسلامقۇلوۆتىڭ وسى ءساتتى جاساعان قارسى شابۋىلىنان كەيىن پولكتىڭ جاعدايى جاقسارىپ قالادى. مىنە، وسىنداي قىسىلتاياڭ شاقتا يسلامقۇلوۆتىڭ ەرلىگى، شەشىمتال باسشىلىعى ارقاسىندا ماسكەۋ قالاسىنا نەمىس- فاشيستەرىنىڭ وتپەي قالۋىنا سەپتىگى بولعانىن ءبىز ب. مومىش ۇلى شىعارماشىلىعىنان عانا بىلە الامىز. مۇنداعى باۋىرجان مەن مۇحامەدقۇلدىڭ ەرلىك پەن ورلىك، سوزگە توقتاۋ ءداستۇرى بەسىنشى عاسىردا بابامىز تونىكوك ەرلىگىندە:

مەن - بىلگە تونىكوكپىن،

التىن قويناۋىنان اسىپ كەلدىك.

ەرتىس وزەنىنەن كەشىپ كەلدىك،

كوپ ەكەن دەپ نەگە قاشامىز؟!

ازبىز دەپ نەگە قورقامىز؟! -

دەپ ورىلسە، XV عاسىردا دوسپامبەت جىراۋ:

ەكى ارىستاپ جاۋ شاپسا،

وق قىلقانداي شانشىلسا،

قان جۋسانداي ەگىلسە،

بەتەگەلى سارىارقانىڭ بويىندا،

سوعىسىپ ولگەن وكىنبەس! -

دەپ ەرلىك ونەگەسىن كورسەتەدى.

ⅩⅨ عاسىردا ماحامبەت:

اتادان تۋعان ارۋاقتى ەل

جاۋدى كورسە جاپىرار،

ۇدەي سوققان داۋىلداي، -

دەپ، ەرلىك پەن باتىرلىقتى دارىپتەي جىرلاپ، ەلدىڭ مۇڭىن، جوعىن جوقتاپ جاۋلارىمەن الىسقان باتىر ناعىز ەرلىكتىڭ ونەگەسىن كورسەتتى. وسى ەرلىكتىڭ ءداستۇر جالعاستىعىن ⅩⅩ عاسىردا باۋىرجان مەن مۇحامەدقۇل جانە سوعىستاعى قازاق- قىرعىز جىگىتتەرى قايتالادى. 1941 -جىلدىڭ 8 -جەلتوقسانىندا ماسكەۋدى قورعاۋدا جەتكىزىلگەن اسكەري كۇشتى باس قولباسشى نەمىس- فاشيستەرىنە قارسى شابۋىلعا پايدالاندى. ابدەن قانسىراعان اكۋپانتتاردى ماسكەۋگە 110 شاقىرىم قاشىقتىق جەرگە شەگىندىردى. وسى شابۋىلدا پانفيلوۆ ديۆيزياسى دا جاۋعا كۇيرەتە سوققى بەرگەن.

نەمىس قولباسشىلارى تۇبىردەن سوعۋ تاكتيكاسى ارقىلى تالاي رەت قىزىل ارمياعا قاتتى سوققىلار بەرگەن بولاتىن. تۇبىردەن سوعۋ ءادىسى شابۋىلعا شىققان تۇتاس كورپۋستى وتكىزىپ جىبەرىپ، ونى قورشاپ الىپ جويىپ جىبەرەتىن. مۇنداي تاكتيكانى تاعى دا 1942 -جىلى 8 -اقپاندا حاركوۆ تۇبىندە پايدالانعىسى كەلدى. سول ءۇشىن سوكولوۆا دەريەۆنياسىندا فاشيستەر نەگىزگى اسكەري كۇشىن ساقتادى. مۇنى سەزە بىلگەن گەنەرال- مايور چەستياكوۆ سوكولوۆا دەريەۆنياسىن ازىق- تۇلىك، وق- دارىمەن قامتاماسىز ەتىپ تۇرعان تروشكوۆا دەريەۆنياسىن الۋدى ب. مومىش ۇلىنا تاپسىرادى. تاپسىرما بەرىپ تۇرىپ گەنەرال- مايور چەستياكوۆ ب. مومىش ۇلىنا: «ەگەر دە سەن تاڭعى ساعات 8 گە دەيىن تروشكوۆا دەريەۆنياسىن الساڭ، مەن سەنى سۋۆوروۆ دەپ اتايمىن»، - دەيدى. ب. مومىش ۇلى ءوز باعىتىندا سوعىسىپ جاتقان پولكىنەن ءبىر جارىم باتالوندى الىپ، باسقا باعىتتاعى تروشكوۆا دەريەۆنياسىنا كەلەدى.

ورماننىڭ ىشىندە وتىرىپ باقىلاپ قاراسا، مۇندا كارتادا كورسەتىلمەگەن تروشكوۆامەن قوسا التى قىستاق بار ەكەن. بارىنەن دە سوكولوۆاعا قاراي جول وتەدى. اسكەردە تەك ۆينتوۆكا مەن اۆتومات قانا، زەڭبىرەكتەر مەن تانكىگە قارسى پايدالاناتىن قارۋلار قالىڭ قاردا الىپ ءجۇرۋ مۇمكىن بولماي ارتتا قالعان ەدى.

وسىنداي قىسىلتاياڭدا تاڭعى ساعات 4:00 دە ءبىر جارىم باتالوندى ءبولىپ، «باسماسشىلىق» جولمەن التى بىردەي قىستاقتى باسىپ الادى. وسى شايقاستا جاۋدىڭ ءبىر مىڭ ەكى جۇزدەن استام ادامىن جويىپ جىبەرگەن. ءوز باتالونىنان ءجۇز ەلۋ جەتى ادام شىعىن بولعان. بۇل سول كەزدەگى سوعىس تاكتيكاسىندا ەرەسەن تاپقىرلىق پەن ەرلىك بولاتىن.

وسىنداي داڭقپەن ەلىن جاۋدان قورعاپ جۇرگەن باتىر 1943 -جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قازاقستانعا كەلەدى. ەلدەگى ساياسي- الەۋمەتتىك جاعدايلارعا كوڭىل ءبولىپ، وك- كە حاتتار جازدى. ايتقان ويلارىمەن م. اۋەزوۆتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىندا سوعىس پسيحولوگياسى تۋرالى ءبىر اپتا لەكتسيا وقيدى. وسى لەكتسيانىڭ نەگىزىندە قازاق جازۋشىلارى ماشينالى سوعىستىڭ تاكتيكاسى مەن پسيحولوگياسىن ءتۇسىندى. ع. مۇسىرەپوۆتىڭ 1945 -جىلعى شىققان «قازاق سولداتى» رومانىنا جالپى جازۋشىلارىمىزدىڭ اسكەري تاقىرىپتاعى شىعارمالارىنا ءوزىنىڭ وڭ ىقپالىن تيگىزدى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

ب. مومىش ۇلى وسى ساپارىنان مايدانعا قايتارىندا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرى بويىنشا ابىز- اقىن جامبىلدىڭ:

باتىردىڭ جولى بولسىن،

سامساعان قولى بولسىن.

ءتۇرى دە سۋىق ەكەن،

ءىسى دە دولى بولسىن، -

دەگەن قاسيەتتى باتاسىن العان. مايدانعا كەلگەننەن كەيىن مارشال جۋكوۆ، مارشال ۆاسيليەۆسكيي، مارشال باگرامياننىڭ الدىندا گەنەرال- پولكوۆنيك چەستياكوۆتىڭ مالىمدەۋىمەن ب. مومىش ۇلىن مارشال باگراميان 1945 -جىلدىڭ 25 -قاڭتارىندا 9- گۆارديالىق ديۆيزياعا كوماندير ەتىپ تاعايىندايدى. 9- گۆارديالىق ديۆيزيا نەمىس- فاشيستەرىنىڭ سولتۇستىك توبىمەن اۋىر شايقاستار جۇرگىزدى. نەمىستەردىڭ سولتۇستىك ارمياسى «كۋرليانديا» توبى بولىپ قايتا قۇرىلعان ەدى. بۇل توپتا 30 دان اسا ديۆيزيا، ياعني جارتى ميلليوننان اسا اسكەرلەر بولدى.

«كۋرليانديا» مايدانى 1945 -جىلى 2 مامىردا بەرلين قۇلاپ، فەلدمارشال كيتەل 3 مامىردا گەرمانيانىڭ كاپيتۋلياتسياسىنا قول قويعاننان كەيىن دە، سوعىس جۇرگىزگەن. 1945 -جىلعى 12 -مامىردا «كۋرليانديا» توبى تۇتقىنعا بەرىلدى. ب. مومىش ۇلى باسقارعان 9-گۆارديا نەمىس- فاشيستەرىنىڭ وسى توبىن تۇتقىنعا الادى.

بۇل تۋرالى ب. مومىش ۇلى «سوعىستىڭ سوڭعى ءساتى» شىعارماسىندا: «...دۇنيە تىپ- تىنىش بولا قالدى. ۇرەيلەنىپ وكوپتىڭ كەنەرەسىنە كوز جىبەردىك. نەمىستەر اق تۋ كوتەرىپ، شۇبىرىپ بىزگە قاراي كەلە جاتتى. ولار بىزگە كوپ قورلىق كورسەتتى. ءبىراق ءبىز تۇتقىنداردى قورلامادىق. «تاسپەن اتقاندى اسپەن ات» دەگەن. مەن نەمىستىڭ جيىرما جەتى گەنەرالىنىڭ الدىندا حالقىمىزدىڭ اق داستارقانىن جايىپ، قوناقاسىن بەردىم. ەندى ەلىمىزگە تيىسسەڭدەر ءدام ۇرسىن!» - دەدىم.

- ناين، ناين! - دەپ ولار باستارىن شايقاپ، كوزدەرىن جىپىلىقتاتتى.

«اريي قاندى زيالى گەنەرالدار الدارىنداعى استى اش قاسقىرداي ءتۇتىپ جەپ جاتتى. سوعىس وسىلاي ءبىتتى»، - دەپ جازعان. «قاشقان جاۋعا قاتىن دا ەر» دەگەندەي، تۇتقىندارعا مۇنداي قۇرمەت كورسەتۋ تەك قازاق حالقىنىڭ قۇدىرەتتى داستۇرىندە بار سالت. شىندىعىندا نەمىس- فاشيستەرى وزدەرىن اريي قاندى ساناعان ولار، تۇتقىندارعا قۇرمەت كورسەتۋدىڭ ورنىنا، قورلاۋ مەن زورلىق- زومبىلىقتىڭ نەشە ءتۇرلى ايلاسىن جاساپ باقتى. ناعىز بەكزاتتىقتى تۇركى حالقىنىڭ ۇرپاعى، قازاق حالقىنىڭ ۇلى باۋىرجان مومىش ۇلى اتا- ءداستۇر نەگىزىندە جاسادى. بەكزاتتىقتىڭ نەگىزىندە ب. مومىش ۇلى ەرلىك نەشە ءتۇرلى ۇلگىسىن كورسەتە وتىرىپ، تۇتقىندارعا «اق داستارحان جايىپ، اس بەرۋى» ناعىز ادامدىقتىڭ، داڭقتى قولباسشىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟ ب. مومىش ۇلىنىڭ دانالىعىن، قازاق ۇلتىنىڭ ۇلىلىعىن كورسەتسە كەرەك. سوندىقتان دا ب. مومىش ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىن مەكتەپتە وقىتۋ ارقىلى قازاق ەلىنىڭ جاس ۇرپاعىن ادال، ازامات پاتريوت ەتىپ تاربيەلەۋدە ماڭىزى ەرەكشە بولار ەدى.

قازاقتىڭ باتاسى، ۇلتتىق ناقىل سوزدەرى قانداي قۇدىرەتتى بولعانىن وسى ءداستۇردىڭ الەمدى تابانىنا سالىپ تاپتاعىسى كەلگەن فاشيستەردىڭ ماڭدايىنا سوققى بوپ ءتيىپ، ساربازدارىمىزعا كۇش بەرگەنىن ءبىز ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

قازاق ۇلتىنىڭ ناقىل سوزدەرى ساربازدارىمىزدىڭ رۋحىنا جىگەر بەرىپ جاتقاندا، ابىز اقىنىمىز جامبىلدىڭ «لەنينگرادتىق ورەندەرىم» ولەڭى قورشاۋداعى لەنينگراد قالاسىنىڭ حالقىنا رۋح بەرىپ جاتتى. تىلداعى حالقىمىز كۇندىز- ءتۇنى ۇيىقتاماي، مايدان ءۇشىن قىزمەت ەتتى. ميلليوننان استام ەر- ازاماتتارىمىز مايداندا ەتىگىمەن قان كەشىپ، نەمىس- فاشيستەرىمەن ارپالىستى. قىزدارىمىزدىڭ ءبىرى ۇشقىش، ءبىرى مەرگەن، ءبىرى پۋلەمەتشى بولىپ جاۋعا سوققى بەردى. وسى ماشينالى سوعىستىڭ ەڭ سۇراپىل كەزەڭىندە قازاق حالقى ەرلىكتىڭ ناعىز ۇلگىسىن كورسەتە ءبىلدى. سوندىقتان دا الەم حالقىن نەمىس- فاشيستەرىنىڭ ەزگىسىنەن قۇتقارۋدا قازاق حالقىنىڭ دا ايرىقشا ۇلەسى بار.

قازىرگى كەزدە كەيبىر جازۋشىلار مەن تاريحشىلار بۇل سوعىستى انگولو-ساكسوندار مەن سلاۆيانداردىڭ اراسىنداعى سوعىس دەپ كورسەتكىسى كەلىپ ءجۇر. بۇل وي سوعىستاعى قازاق حالقىنىڭ ورىس حالقىمەن تەڭ ەرلىك كورسەتكەنىن جوققا شىعارادى.

ەگەر دە قازاق ۇلتى بۇل سوعىستا ەرلىك كورسەتپەي قاشقاندا، قازىرگى تاريح ساحناسىندا قازاق مەملەكەتى بولماس تا ەدى. قايتا قازاق ۇلتى نەمىس- فاشيستەرىمەن ەرلىكپەن شايقاسىپ، ب. مومىش ۇلىنداي باتىرلاردىڭ ەرلىگى وتانعا دەگەن ادالدىقتىڭ جانە ءوز ۇلتىنىڭ رۋحتىق سيمۆولىنا اينالدى. سوندىقتان دا ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنان قازاق ۇلتى ۇيالاتىنداي ەشتەڭە جوق. كەرىسىنشە، ماقتانۋعا تۇرارلىقتاي قايتالانباس ەرلىك كورسەتە ءبىلدى.

بۇل سوعىس نەگىزىنەن ەكى جۇيەنىڭ، ياعني كاپيتاليزم مەن سوتسياليزمنىڭ اراسىندا بولعان سوعىس. مۇنداعى قاۋىپتى جاي - فاشيست ۇلتشىلدىعىنىڭ ماقساتى الەمدە تەك اري تايپالارى عانا ءومىر ءسۇرىپ، ۇستەمدىك ەتىپ، قالعان ۇلتتار مەن ۇلىستار جويىلۋى ءتيىس بولاتىن. وسىنداي قاۋىپتى ىندەتتەن الەمدى قۇتقارۋدا قازاق حالقىنىڭ دا تەڭدەسسىز ۇلەسى بار. سوندىقتان دا ۇلى وتان سوعىسىن قازاق حالقى ماڭگى ۇمىتپايدى.

قۇرمانعالي ورازبايەۆ، م. اۋەزوۆ اتىنداعى و ق م ۋ دوتسەنتى.
«قازاق ادەبيەتى»


سوڭعى جاڭالىقتار